So leingi kassakúgvin ikki er fiktiv

Miðsavnað uppboðssøla av rættindum til vinnuliga fiskiveiði ljóðar lokkandi fyri summi, meðan onnur ávara um at talan er um eina hvørvisjón — umboðar uppboðssølan framstig og marknaðarbúskap ella niðurgang og planbúskap?

Hugskotið um at skipa almenna ella aðra miðsavnaða uppboðssølu av veiðirættindum hevur fingið fitt av føroyingum at ímynda sær nýggjar inntøkumøguleikar — streymar av inntøkum ið hvørki krevja íkast av egnum peningi ella arbeiðstímar, ei heldur nakað nevnivert tankavirksemi. Hesin rættiliga brádliga íkomni gullfebur, sum rakar bæði høg og lág, tykist serliga herja har ein ávís frástøða er til fiskiskip, fiskaríhavnir, fiskavirkir og tílík fiskivinnulig rakstrargøgn.

Tað sum gevur summum stjørnur ella dollartekin í eyguni er eftir øllum at døma hugsanin um at her ber til at skora hundraðtals milliónir um árið til landskassan umframt aðrar líknandi upphæddir at mjólka í tilfeingisgjaldi — væl at merkja áðrenn fiskivinnan sjálv hevur tjent eina krónu. Harafturat fyristillar man sær hópin sum skal koma omaná: partafelagsskattir, lønarskattir og avgjøld av ymiskum slag.

Sært tú tað almenna sum per definitión besta umsitara av landsins kapitali, ja so kann hetta ljóða sum ein rúsandi dreymur. Hinvegin, um tú búleikast og hevur tína dagligu gongd nærri vinnutólunum, so verður tað at ímynda sær eina so flúgvandi kassakúgv uttan festi í jørð antin naivt ella kyniskt út um mark, ella bæði.


‘Sum ein tíðarferð’

Núverandi skipan hevur verið kritiserað aftur og fram, og eingin ivi er um at ymiskt er í galdandi lóg og praksis sum bæði kann og eigur at betrast. Men at stempla skipanina sum “kommunistiskan planbúskap” og samstundis upphevja eina hugsaða skipan við centralum uppboði av veiðiloyvum sum “frían marknaðarbúskap” er eitt langt lop. Her hava eftir øllum at døma nakrar ideologiskt eldaðar frøðingasálir í sínum ivri at designa samfelagsbúskap vent tingunum á høvdið við tí úrsliti at rumbul er komin í hugtøkini — her er tað so snilt at allir váðar við einari slíkari uppboðssøluskipan eru sum gandaðir vekk, hóast ta avrúsandi sannroynd at eingin veit at siga frá góðum royndum av slíkum skipanum.

Ídag verða tingini gjarna — og tað mundu tey eisini verða í gomlum døgum — klædd í tíðarhóskandi orðingar og smurd inn í vendingar sum skulu glíða væl niður. So tað liggur sjálvandi altíð ein avbjóðing í at hugsa kritiskt og seta spurningar.

Tíðin kann vera komin til felags stev á sjógvi og landi

Spillfeskur toskur.
MARIA OLSEN PHOTO 

Seljarar og keyparar av ráfiski eru samdir um at tilfeingisgjald eigur ikki at verða tikið við kassa eitt — og hóast sera ymisk áhugamál í avreiðingarprísum kundu vinnan á sjógvi og landi drigið felags línu tá talan er um fiskaútflutning.

“Allur fiskur sum verður veiddur av føroyskum kvotum má og skal víðariframleiðast í Føroyum,” segði Føroya Ráfiskakeyparafelag herfyri. “Hetta er avgerandi treytin fyri at føroyska fiskivinnan kann kappast við aðrar,” stóð víðari at lesa í almennum skrivi frá felagnum.

Ráfiskakeyparafelagið vísti á at meðan fiskireiðarar hava kvotur og fiskidagar hava virkini á landi onga rávørutrygd. Hinvegin, sum fiskireiðarar vísa á, eru ongar lógarligar avmarkingar fyri hvørjar nøgdir virkini kunnu framleiða.

Men eitt av argumentunum aftan fyri skrivið frá fiskavirkjunum á landi er kanska ikki so væl kent sum tað átti at verið, nevniliga: Ein meira greitt defineraður føroyskur samleiki í fiskahøpi hevði kunnað verið við til at styrkt kappingarførið hjá tí føroysku fiskivinnuni sum heild og hevði kunnað hækkað virðið á vørum við føroyskum uppruna.

Sum Jógvan Gregersen, formaður í Ráfiskakeyparafelagnum og stjóri á saltfiskavirkinum Vaðhorn á Strondum, sigur í samrøðu við bloggin Fiskivinnan: “Føroyskur fiskur átti at havt eitt serstakt føroyskt spjaldur, og sjálvandi eigur fiskivinnan á sjógvi og landi at kunna samstarva um hetta. Føroyskur fiskur eigur ikki at enda sum rávøra í láglønarframleiðslu — hann er dýrt veiddur og dýrt virkaður. Í mun til eftirspurningin á heimsmarknaðinum eru tey umleið 500.000 tonsini sum føroyingar fiska nóg lítið til at kunna virðisøkjast munandi. Men sum er verður alt ov nógv av hesum útflutt óvirkað, og tað er óheppið tí harvið fáa vinnan og samfelagið ikki optimalt burtur úr tilfeinginum.”

Regin Mikkelsen, stjóri í Rainbow Seafood og næstformaður í Ráfiskakeyparafelagnum, tekur undir við tí sum formaðurin í felagnum sigur, og leggur afturat: “Eins og nú í stóran mun er eydnast fyri føroyskan alilaks, áttu vit tá tað kemur til vøru frá føroyskari fiskiveiði eisini at bygt upp serligar marknaðir ið eru til reiðar at gjalda eyka fyri júst føroyskan fisk. Alt hetta krevur sjálvandi at vinnan setur seg niður av álvara og leggur eina veruliga ætlan, og tað eigur avgjørt ikki at vera ómøguligt.”

Fleiri av fortreytunum fyri at menna slíkar marknaðir eru longu til staðar: tað ríka og lutfalsliga ódálkaða føroyska havumhvørvið og tann geografiska staðsetingin mitt í Norður Atlantshavi, tann sterka føroyska traditiónin innan fiskivinnu og tað at hendan vinnan er tøkniliga framkomin.

Avbjóðingarnar eru tó ikki at undirmeta.

“Hetta snýr seg sjálvandi eisini um ta kapping sum vit hava um ráfiskin, og har má tað vera eitt krav at allur fiskur sum er veiddur við føroyskum rættindum skal fyrst upp á land í Føroyum,” sigur Regin Mikkelsen. “Síðani verður tað sjálvandi ymiskt umsitingarligt at taka atlit til og har mugu so semjur kunna finnast. Tað sær eisini út til at politikarar eru samdir um hetta sum eitt krav ella málsetning, men so koma undantøkini inni í myndina og hvussu nógv og hvussu umfatandi skulu tey vera? Fyrst mugu vit so staðfesta at fyri at fáa hægri virði í fiskin so er neyðugt at hugsa um føroyskan uppruna sum nakað exklusivt heldur enn rávøra fyri nøkur risastór merkir sum vísa seg at vera heimsmeistarar í at trýsta sínar innkeypsprísir niður ígjøgnum.”

Tí má veiðiliðið eiga skip

Frystitrolarin Enniberg.

At eiga hóskandi skip vísir seg ofta at vera avgerandi fyri at kunna staðfesta fiskiríkidømi og vinna veiðirættindi, eisini í millumtjóða samanhangi, sigur Mortan Johannesen, reiðari fyri Enniberg og fyrrverandi skipari.

Ført hevur verið fram í seinastuni at vinnuligur fiskiskapur kann væl og virðiliga virka og mennast víðari í einari skipan har fiskireiðarar ístaðin fyri at eiga skip velja at leiga sær veiðitól, og at hetta hevði verið búskaparliga optimalt fyri eitt land sum Føroyar. Víst verður á at tey ið reka fiskiskap harvið sleppa undan íløgum í dýr skip og soleiðis kunnu frígera seg frá tyngjandi rentum og avdrøgum — at fiskiskip ístaðin kunnu leigast eftir tørvi og allur kostnaður av hesum dragast frá í rakstrinum sum beinleiðis útreiðslur.

Hetta ljóðar snilt og kann, undir røttum fyritreytum, eisini rigga — í øllum førum í teoriini. Í praksis lýpur tó ketan av so skjótt tankin skal umsetast til fiskivinnuligan veruleika í Føroyum.

Tíðin er ofta ein sera kritiskur táttur tá talan er um fiskarí, og tað óvæntaða kann spæla ein stóran leiklut. Leiting eftir fiski og menning av nýggjum fiskaríum er altíð við í myndini, ikki minst hjá rokskiparum, sum eru gull verdir fyri eitt og hvørt fiskireiðarí.

Eitt framkomið og stórt fiskiskip er sum ein heimur fyri seg — har er ein ørgrynna av umstøðum sum gera seg galdandi, og er okkurt sum ikki riggar so kann tað hava avleiðingar fyri fiskiskapin ella annað, eitt nú trygdina umborð. Tað er tí sera umráðandi at útgera og innrætta skipið upp á best hugsandi máta til tað fiskarí sum talan er um.

Soleiðis kunnu góð endamál sláa bakk

Partrolarar landa í Runavík.
MARIA OLSEN PHOTO

Verandi múrar millum skipabólkar vórðu upprunaliga reistir við samfelagsligari burðardygd fyri eyga; men eru teir vorðnir ein forðing fyri júst hesum gjøgnum at gyrða loyvishavarar inni í avmarkaðum veiðitólum og skerdum møguleikum?

Spyr fiskimenn ella teirra ráðgevarar um hvat fyri nýskipanir innan fiskivinnuna fyrst og fremst eru neyðugar ídag. Eitt svar sum tú kanst rokna við at fáa — frá pørtum við sínamillum annars sera ymiskum sjónarmiðum — er hetta: Tey sokallaðu vatntøttu skottini millum skipabólkar forða fyri menning, eru vorðin eitt haft um beinini á heimaflotanum og mugu sum skjótast skipast um ella takast av. Her tykist eisini ein enn breiðari semja at valda um at fyritreytirnar í fiskivinnuni, sum lógu til grund fyri verandi skipan við skipabólkum, eru púra broyttar síðani 1990ini. Kann tað hugsast at í øllum førum hesin partur av verandi skipan verður endurskoðaður áðrenn langt um líður?

Soleiðis sum skottini millum bólkarnar virka ídag, framstanda argumentini ímóti teimum væl sterkari enn hvat ið kann tala fyri einum framhaldi av teimum í verandi líki.

Ráðgevarar og búskaparfrøðingar ið kenna hampiliga væl til umstøðurnar hjá tí føroyska fiskiflotanum — sum t.d. Bjarni Arnason og Magni Laksáfoss — leggja ikki fingrarnar ímillum tá teir geva til kennar sína hugsan um hesi viðurskifti. Tað sama ger seg galdandi fyri fiskireiðarar við annars ymiskum áhugamálum.

Okkara fiskifloti verður ídag ofta býttur upp í tveir høvuðsbólkar: Tann fyrri er uppsisjóvarskip og verksmiðjutrolarar, og tann seinni, restin, er tað sum undir einum ofta verður kallað heimaflotin. Men galdandi lóg um vinnuligan fiskiskap býtir fiskifør strangt upp í bólkar eftir stødd og reiðskapi; hetta varð innført fyri umleið 20 árum síðani og gjørdist kent sum partur av fiskidagaskipanini, hóast hesi hugtøk í veruleikanum eru sínámillum óheft. Alt bendir á at serliga heimaflotin er vorðin offur fyri einari ørgrynnu av reguleringum ið tilsamans nú virka sum ein køvandi spennitroyggja — og hetta hendir samstundis sum tann stóra javnvágin í tí føroysku havvistfrøðini hevur flutt seg burtur frá botnfiski og meira yvir til uppisjóvarfisk.

Alt er also broytt síðani 1994/1996.

Tá breiðir penslar mála yvir naknan keisara

Upsafiskiskapur.
MARIA OLSEN PHOTO

Fleiri halda at tað er ov torført at sleppa framat í tí føroysku fiskivinnuni, og at uppboðssøla av veiðirættindum og hægri tilfeingisgjald høvdu kunnað loyst tann trupulleika sum hetta umboðar — væl at merkja um hetta er ein trupulleiki.

Ofta verður málað við breiðum penslum tá fólk skifta orð um fiskivinnupolitikk. Kanska er tað ikki annað enn ein natúrlig avleiðing av at ein stórur partur av teimum ið fáast við politiskt arbeiði liva á einum “hægri luftlagi” — hvør skal siga, tey hava tað stóra yvirlitið, smálutirnar kunnu onnur fáast við. Her er nærliggjandi fyri tann illgrunasama at hugsa at intelligentsian í okkara pikkulítla samfelag er vaksin um rygg og fær illa gingið fyri sær sjálvum, og at tann prosentpartur sum vil stýra og leggja tær yvirordnaðu linjurnar er vorðin so stórur at talið á fótfólki ið tímir ella orkar at fóðra skipanina við praktiskum innliti, sannroyndum og relevantum fakta er snøgt sagt vorðið ov lágt til at illusiónin av upplýstum og skilvísum orðaskifti kann uppihaldast. Also tað er, um tann illusiónin nakrantíð var sannførandi.

Hetta breiðpenslaða málariíið hevur ein tendens til at gerast meira og meira umfatandi og so við og við troka allar møðisligar detaljur burtur í gloymsku og óvitan. Í einum slíkum umhvørvi er lagamanni at hava meiningar um viðurskifti og broytingar sum fyrst og fremst vilja raka onnur — serliga um tann frásagnarligi karmurin longu er smíðaður upp á pláss við hjálp av ógreinandi tíðindamiðlum og tveimum ella trimum frøðingum at afturvendandi og áhaldandi lyfta upp til orakulerar hæddir, gjarna so kritikkleyst at eingin skal váða sær at nevna eitt orð yvirhøvur um nakran naknan keisara. Óttin fyri spøkjandi rukkurollum vísir seg at virka væl sum kraftfóður fyri referentar og mikrofonhaldarar.

Og so til tað snilda við einum slíkum føroyskum keisara, um hann nú finnist — sum roykur ið illa kann heftast við nakran ávísan persón; eitt hulisligt, sveimandi og púra óofficielt fyribrigdi. Men eftir øllum at døma er hann har onkustaðni og útinnir sítt ideologiska ræði við øllum sínum talsterku tegnum.

Út frá hesum er bara eitt at gera tá tað kemur til fiskivinnupolitiskar spurningar, um tú vilt sleppa upp í part har tey stóru orðini fúka, og tað er at mála breitt og halda teg burtur frá tyngjandi smálutum. Við øðrum orðum: tosa ikki við fiskimenn, skiparar, reiðarar, virkisleiðarar, sølufólk ella onnur ið beinleiðis fáast við fisk, framleiðslu av fiskavørum ella útflutning av hesum. Teirra vitan passar alt ov illa inn í teir løttu og luftigu frymlarnar sum hoyra til breiðmálingina.

Kapping ella ‘kapping’ fyri ein og hvønn prís?

Brussels Expo, har Seafood Expo Global 2015
varð hildin 21. og 22. apríl.
VINCENT PANNEELS

Bjóðar tú heilan ella viðgjørdan fisk úti á altjóða marknaðinum, ber illa til at selja hann sum rávøru; munurin á navnleysari mongdarvøru og virðisøktari dygdarvøru er ov stórur — men hvussu hevði ein uppboðssøla av veiðirættindum í hinum endanum ávirkað kappingina?

Føroyskir fiskaútflytarar hava júst verið á stórari messu í Brússel har teir hava hitt verandi keyparar umframt at givið komandi keyparum høvi til at fáa samband. Seafood Expo Global er heimsins størsta stevna av sínum slag og her hittast túsundtals fólk úr øllum heiminum á hvørjum ári. Hetta er eitt business-to-business torg við sera stórari tyngd hvat viðvíkur marknaðinum fyri fiskavørur.

“Vit kunnu ikki bara selja fisk sum mongdarvøru,” segði Tórheðin Jensen frá Varðanum. “Vit selja eina vøru sum ikki bert er føroysk men eisini eitur t.d. Varðin Pelagic; keyparin fær eina kenslu av hvat hetta ella hatta merkið umboðar. Tað nyttar lítið at koma har og siga at tú bjóðar standard frystan makrel uttan navn ella samleika. Fiskur má marknaðarførast.”

Marknaður, kapping, liberalisma — hesi hugtøk verða ofta brúkt sum politisk argument fyri ymiskum hóast tey mangan munu hava ein teoretiskan heldur enn praktiskan týdning. Eitt dømi um brúk av slíkum hugtøkum sum grundgeving fyri at innføra umfatandi lógarligar broytingar í Føroyum, er orðaskiftið um uppboðssølu av fiskirættindum.

Mong munu vera samd um at vinnupolitisk tiltøk eiga at taka støði í vinnuni sjálvari og samfelagsins áhugamálum sum heild, og mugu tí eisini hava til endamáls at leggja tryggar karmar um framtíðar menning og sum frægast tryggja kappingarføri fyri vinnuna.

Men har frá og til at gera innanoyggja kapping um fiskatilfeingi til eitt mál í sær sjálvum er eitt langt lop. Tann marknaðurin sum veruliga hevur týdning í hesum høpi er nevniliga ikki í Føroyum og snýr seg heldur ikki um rávøru men um marknaðarførda og meir ella minni virðisøkta vøru. Føroyingar mugu her kappast við norðmenn, íslendingar, skotar og onnur, sum dag og dagliga úti á marknaðinum virka fyri at sannføra heimsins fiskakeyparar um at keypa frá teimum heldur enn frá okkum.

Marknaðir við mongum høvdum

Royndir við single-frystum makreli í Hvalba.
MARIA OLSEN PHOTO

Nú “marknaðurin” í innanhýsis merking er við at gerast eitt stórt buzzorð í Føroyum, kann hóskandi spyrjast um ikki meira fokus í orðaskiftinum um fiskivinnu nýskipanir átti at verðið sett á tann veruliga marknaðin úti í heimi.

Orðaskiftið um nýskipanir í fiskivinnuni hevur í seinastuni alsamt meira hongt seg í tað sum verður nevnt “marknaðurin” — fleiri og fleiri tykjast vera komin til sannføring um, ella trúgv á, at ein sokallað marknaðargrundað skipan fyri útlutan av veiðiloyvum fer sjálvandi at borga fyri búskaparliga og samfelagsliga bestu loysn ið finnast kann. Spurningurin er mestsum vorðin eitt høvuðstema, uttan mun til at royndirnar frá slíkum skipanum kring heimin eru sera fáar og alt annað enn sannførandi.

Hetta er eitt retoriskt rák sum tykist íkomið ikki minst orsakað av drúgvum átaki hjá nøkrum búskaparfrøðingum, sum í fleiri ár hava fingið rættiliga kritikkleysan stuðul fyri sínum sjónarmiðum frá t.d. tíðindaredaktiónunum á KvF og Miðlahúsinum. Um hetta átti at fingið avleiðingar á røttum stað, serliga tá talan er um public service tíðindatænastu fyri tvungið avgjald, er ein spurningur sum kundi verðið tikin upp fyri seg við høvi.

Men lat okkum á hesum sinni heldur hyggja eitt sindur at tí ørkymlan í hugtøkum sum tykist valda fyri tíðina tá tað kemur til kunning, tíðindi og orðaskifti um fiskivinnuna. Her er greitt at fólk frá ymiskum síðum tosa ymiskt mál hóast tað skal eitast at fyriganga á føroyskum. Marknaður, kappingarføri, samfelagsbúskapur, tilfeingi — hugtøk sum hesi verða brúkt í heilum, men ofta verður gingið lætt um júst hvat fyri merking ið skal liggja í orðunum. Fólk renna á leistum við sterkum vendingum og beinhørðum argumentum sum taka støði í slíkum orðabrúki uttan heilt at geva sær far um at ‘mótparturin’ ið skal hoyra boðskapin kanska als ikki fær somu meining burturúr.

Eitt er meining og merking, eitt annað sómi og virðing. Tað sigst at bert 10 prosent av øllum ósemjum millum fólk hava beinleiðis samband við innihaldið í tí sum partarnir siga hvør við annan, meðan heili 90 prosent eru tengd at mátanum ið tingini verða søgd uppá. Um tað passar akkurát ella ikki, well — tað skaðar neyvan at hugsa tankan at okkurt kann vera um tað.

Propagandakríggj: Makrelur, makt og mentan

Samstundis sum KvF rullar út eitt stórt átak móti fiskivinnuni, er ein nýggj frágreiðing eftir búskaparfrøðingin Magna Laksáfoss komin sum vísir á tann stóra týdningin av hesari vinnu fyri tann føroyska búskapin.

Dokumentarfilmurin hjá Jan Lamhauge á Kringvarpinum um fiskivinnuna bendir greitt á at tann almenni public service miðilin er av álvara farin í kríggj ímóti høvuðsvinnuni, har hendan yvirhøvur verður framstillað sum ein kriminellur felagsskapur ið livir av samfelagsskaðiligum virksemi. Mong eru skelkað av tí infantila konspiratións tónanum í hesum ópassandi dramatiseraða dokumentari í trimum pørtum; samstundis kunnu enn fleiri hugsast at kritikleyst hava kíkað boðskapin í seg fyri síðan at øsa seg upp móti teimum óvirðiliga demoniseraðu og karaktermyrdu fiskireiðarunum og nøkrum politikarum. Uppskriftin er sára einføld: slá fast at fólk eru blivin snýtt fyri pengar og fyrigykla teimum at tey fáa nógv meira burturúr um viðurskiftini verða broytt soleiðis sum KvF og tess panel av “serfrøðingum” mæla til.

Soleiðis verður fiskivinnan lýst sum ein mafia og, enn verri, ein búskaparlig vanlukka, sum ferð eftir ferð má fáast á rættkjøl við hjálp av einum frelsandi liði av — gita — embætisfólki. KvF roynir at billa okkum inn at tann vinnan sum skapar størstu búskaparligu virðir fyri samfelagið er kelda til veldig tap og má tískil umbroytast undir kønari hond av einum beturvitandi embætisverki. What can possibly go wrong?

Tá alt tað er sagt, so eiga KvF og teirra fólk kortini rós uppiborið fyri tær sterku síðurnar av sendirøðini. Eitt nú varð trupulleikin við útlendskum de facto ræðisrætti í vinnuni rímiliga breitt og detaljerað lýstur í triðju sending, “Dulda sølan av fólksins ogn.” Í hesum høpi kom Lamhauge væl frá fleiri spískum og relevantum spurningum hann setti, eisini tá umsitingin av lógini varð sett í kritiskt ljós.

Greiningar vóru eisini sum skuldu vísa at ræðisrætturin í fleiri førum hevur verið ella er á útlendskum hondum. Onkrar av niðurstøðunum kendust sannførandi og, sum sendingin vísti, er ásetingin um fullan ræðisrætt á føroyskum hondum helst brotin meir enn eina ferð. Soðið smakkaði tó tunt í øðrum førum og stemningurin av heksajakt bøtti ikki upp á tað — vit skulu jú minnast til at lógin loyvir, uttan iva av góðum grundum, at útlendingar kunnu eiga upp til ein triðing av partapeninginum í føroyskum fiskireiðaríum. Tað at útlendsk feløg veita fígging nýtist heldur ikki at merkja at nakað óregluligt fer fram — fæst nøktandi fígging yvirhøvur í Føroyum til tílíkt virksemi?

Her skal so KvF hava heiður fyri at hava sett spurningin á breddan; men hvar vóru tey umsitingarliga kønu? Har manglaði fíggjar-, skatta- og lógarteknisk serfrøði sum kundi greitt frá hvussu teir umsitingarligu trupulleikarnir hanga saman. Tað hevði givið sendingini eina heilt aðra tyngd.

Spell at skula siga hetta men sum heild var talan um ein sera litaðan film har tann parturin sum alla tíðina var í skotlinjuni ongantíð fekk veruliga umboðan. Tað dramadokumentariska formatið var ópassandi — talan er um ov mong óavklárað viðurskifti — og tess meira so av tí at talan er um public service sjónvarp. Tað nógva av innihaldinum fór eisini upp í royk uttan stórvegis háva tá Jacob Vestergaard fiskimálaráðharri slapp fram at mikrofonini í kjaksending við Jón Brian Hvidtfeldt beint eftir tíðindini í Dag & Viku tann 17. februar (uml. 25 min. fram).