So skutla tey sína egnu skrubbu

Skrubba trívist á sandbotni.
SHUTTERSTOCK

Eitt er at leggja okurs avgjøld á eina vinnu, eitt annað at innsíggja tað stuttskygda í tí, serliga nú ið tíðirnar knappliga ikki eru so gyltar sum tær vóru tá ørvitisdreymar um veldigar pengastreymar fyri einki flutu frítt í Føroyum.

Øsing kann vera ein løgin og long tilgongd, sum ikki helmar í fyrr enn hennara ofta ógreiða mál knappliga, gjarna óvæntað og brádliga, er fullført í skuffilsi og uttan skuggan av tí klimaxi sum so ella so mundi liggja í luftini, lovað ella fyrigyklað við støði í ongum øðrum enn óroyndum lenistóla ástøði og hugmyndafrøði.

Var tann váti dreymurin at súgva so ríkiligt sum yvirhøvur gjørligt burtur úr nøkrum heilt fáum vælkoyrandi fiskiskipum og harvið fáa ein stóran sjálvvirkandi streym av peningi at renna inn í teir almennu kassarnar, fyri harvið at gera lívið søtari og søtari fyri tey sum sleppa at forvalta ‘fólksins ogn’, sektin á hvat tað kostar øllum hinum og samfelagnum sum heild?

Men har var jú talan um ‘yvirnormalan vinning’ og einar tvær milliardir klárar at heinta inn við hjálp av einari nóg umfatandi nýskipan av fiskivinnuni, ha?

Ja, aftan á drúgva trúttan í tíðindamiðlum ár eftir ár eftir ár, eydnaðist tað so við og við at vinna nóg stóra undirtøku fyri einari hvørvisjón sum beyð tí politiska apparatinum at seta risastór almenn súgvirør á fiskivinnuna og samstundis tvangsinnleggja hana til uppboðssølu av fiskirættindum. Heilt himmalskt, hildu vist mong.

Men longu eitt ár aftaná at lógin um fyrisiting av sjófeingi varð innførd, man hol nú koma á bløðruna hjá fleiri, meðan veruleikin pikkar alsamt harðari á hurðar og vindeygu, sjálvt heima í høvuðsstaðnum.

So skjótt kunnu manningarnar sita við Svarta Per

Á uppsjóvarveiði, savnsmynd.
MARIA OLSEN PHOTO

Manningarnar á fiskiskipum kunnu skjótt koma illa fyri nú fiskirættindi ikki longur eru knýtt at skipum men heldur ‘rættindahavarum’ — fyritøkum á landi, ið ikki neyðturviliga eiga ella reka skip — meðan sáttmálarnir eru við reiðararnar. 

Fyri manningarnar á fiskiskipum mundi tað ljóða mikið gott at tann nýggja lógin um ‘fyrisiting av sjófeingi’ sigur beinleiðis í paragraf 51, stk. 2, sum treyt fyri at veiðirættindi skulu kunna útskrivast: at lønir mugu vera “samsvarandi sáttmálum við føroysk manningarfeløg”. Tó eru fleiri trupulleikar komnir undan kavi í seinastuni, og vaksandi ógreiði er av álvara við at ørkymla manningar og avvarðandi feløg.

Hóast eina so greitt nevnda treyt í lógartekstinum, verður samstundis sagt aðrastaðni, nevniliga í paragraf 63, at eftirlitsmyndugleikin á sjónum, Vørn, hevur “ikki eftirlit við reglunum ásettar í grein 51 um at skipari og manning á fiskiførum undir føroyskum flaggi, umframt á móttøkuskipum undir føroyskum flaggi, skulu lønast sambært sáttmála sum er gjørdur við føroysk manningarfeløg.”

So tá ið Føroya Fiskimannafelag fær greiði á, aftan á uppgerðir og avreiðingarseðlar og hvørt av sínum, at tær pent orðaðu treytirnar fyri at fáa veiðirættindi í fleiri førum ikki hava verið hildnar, vendir felagið sær til Fiskimálaráðið, ið hevur umsitingina av lógini um hendi. Men har kennir felagið seg mestsum hildið fyri gjøldur: einasta svar frá Fiskimálaráðnum er at tey vísa til Vørn, ið ikki hevur viðmerkingar — og hví skal Vørn kunna hava nakra viðmerking, tá lógin beinleiðis ásetir at júst Vørn skal ikki hava eftirlit við sáttmála viðurskiftunum?

Á vegamóti millum kós og kaos

Sonni og Jenny Kallsoy (úr Havið — Kærleiki umborð)
Eir í Ólavsstovu

Meðan tosað verður um ‘umsitingarætlan’ fyri sokallað ‘hóttar’ fiskastovnar, siga útróðrarmenn frá sera góðum fiskiskapi; men Nýskipanin flaksar framvegis í óvissu, við týðandi pørtum liggjandi á láni og lúrandi politiskum súguri fyri stavn.

Nú 10 mánaðir aftaná at Løgtingið samtykti nýggja lóg um ‘fyrisiting av sjófeingi’ flóta stórir partar av nýskipanarpakkanum framvegis í onkrum sum minnir um eina endaleysa evju av politikki og óvissu. Ein leingi umtalað ‘umsitingarætlan’ hevur enn ikki sæð dagsins ljós, íroknað ein enn meira umtalað umlegging frá fiskidøgum til kvotur fyri heimaflotan, og liggur eftir øllum at døma enn líka fjart frá at kunna sjósetast sum fyri einum ári síðan.

Hetta mál fekk nýliga ein av samgonguflokkunum í Landsstýrinum, av sínum eintingum og óvæntað, at leggja fram uppskot á tingi um at útseta íverksetanina av kvotum enn eitt ár, til 1. januar 2020 — eitt útspæl ið fleiri staðni bleiv tulkað sum eitt de facto misálit á fiskimálaráðharran.

“Vit eru langt frá til reiðar at fara yvir til kvotaskipan,” viðmerkti formaðurin í Føroya Fiskimannafelag, Jan Højgaard, og legði afturat: “Hetta hevur Framsókn staðfest,” vísandi til nevnda uppskot um at bíða við at innføra slíka skipan.

“Tað hevur órógvað nógv at onki, absolut onki, er klárt til at ein kvotaskipan kann fara av bakkastokki,” segði formaðurin í einum almennum skrivi. “Tað letur seg als ikki gera at fara yvir til eina kvotaskipan í 2019. Tað er líka mikið um ein er fyri einari kvotaskipan ella vil hava fiskidagar.”

Hann helt fram: “Við einari kvotaskipan má alt leggjast um. Har er onki klárt enn, og tí hevur Framsókn nú víst á hendan vandan, sum kann koma at hava sera álvarsamar avleiðingar. Tað er ikki bara sum at siga tað, at blaka vinnuna út í nakað, uttan at nakar hevur gjørt peningsverk fyri at tryggja at alt gongur sum tað skal. Tað hjálpir onki at ein ljóðar klókur tá ein úttalar seg til miðlarnar. Tí har er onki klárt!! Vit hava havt ein kaffifund um eina umsitingarætlan, har ongin hevði ánilsi av hvussu hon fór at síggja út. Har er onki sett út í kortið enn. Tí eiga vit at vísa ábyrgd, og hava fiskidagar fyri 2019.”

Eisini hvat viðvíkur spurninginum um veiðigjald er ein útdrigin bíðistøða íkomin. Enn er ikki greitt júst hvussu høg avgjøld talan verður um, og reiðaríini kenna seg sum vera man frustrerað um óvissuna í hesum sambandi — hesi avgjøld kunnu tá avtornar gerast avgerandi fyri lønsemið í vinnuni.

Hvat sum annars liggur í einari sonevndari umsitingarætlan er framvegis púra óvist fyri almenninginum og teimum ið ætlanin er skulu umfatast av henni — hvat ið sjálvandi kann ørkymla og gera fólk ótrygg.

Veiðigjaldið gjørdist apa

Hvat feilar?
SHUTTERSTOCK

Hvussu kann nakar í fullum álvara vilja hava stórar broytingar í lógar- og reglukarmum fyri vinnulívið uttan at fyrst fáa til vega neyvar metingar og útrokningar av avleiðingum fyri raktar yrkis- og vinnubólkar og lokalsamfeløg?

Tað tykist ógjørligt at koma fram til ein nýggjan leist fyri veiðigjald á fisk. Politikararnir hava mánað eftir mánað arbeitt við málinum sum part av tí nýggju lógini um fyrisiting av sjófeingi, men framvegis tykist eingin vita upp ella niður, hóast talan er um nakað sum kann hava avgerandi týdning fyri møguleikarnar at dríva fiskarí undir føroyskari lóg.

Tað ótrúliga er at enn fyriliggur heldur eingin almenn meting av avleiðingum av veiðigjaldinum, og fyri alt tað ei heldur av øllum hinum pørtunum í nýskipanini, so sum uppboðssøluni av rættindum og útlutingini av menningarkvotum, fyri at nevna onkur dømi. So hvat fer veiðigjaldið at merkja fyri manningarnar? Hvussu verða reiðaríini ávirkað? Hvat við lokalsamfeløgunum, hvussu fara tey at vinna ella tapa upp á reglurnar?

Tað er eisini ein spurningur um ikki júst mangulin upp á slíkar konsekvensberokningar nú er við til at gera tað striltið fyri ikki at siga ómøguligt hjá politikarunum at koma fram í álvara til ein brúkiligan leist fyri veiðigjald. Tað sama er í grundini galdandi fyri allar teir stóru liðirnar í nýskipanarpakkanum; men veiðigjaldið bleiv tann síðsti størri bitin at fáa upp á pláss politiskt, og tí gjørdist hann so torførur — teir grundleggjandi spurningarnir tykjast hava verið útsettir ferð eftir ferð, til nú ið veiðigjaldið gjørdist einasta høvuðspunkt sum er eftir at beina út, og sostatt kann tað eisini gerast rættiliga avgerandi fyri allan pakkan.

Váðiligt við bindi fyri eygum

Vánaligt sýni undir sovorðnum treytum. 
SHUTTERSTOCK

Hóast nýggja lóg við fleiri broytingum røkist framvegis einki fyri veruligari semju um nýskipan av fiskivinnuni; ógreiði um ætlanir og endamál stendur við og versnar meðan polarisering forðar fyri neyðugum samskifti millum partar.

Tað er ikki bara sum at siga tað at royna at fylgja tilgongdini og tí almenna kjakinum um nýskipan av fiskivinnuni og tær broytingar sum tann nýggja lógin um ‘fyrisiting av sjófeingi’ ber í sær fyri vinnuna. Kaosið byrjaði í veruleikanum longu fyri góðum 10 árum síðani við einmæltari samtykt í Løgtinginum um uppsøgn av øllum fiskiloyvum til tann 1. januar 2018. Hetta bygdi alt á eina øsing um einar tveir-tríggjar skipahandlar har upphæddirnar vóru størri enn føroyingar vóru vanir við. “Spekulatión við fólksins ogn” var eitt av rakstrarrópunum, og eingin tóktist geva sær far um at tað hevði uttan iva verið best at bíða við at sundurbrotið verandi skipan áðrenn man visti hví og hvat og hvussu. Eitt nú hevði væl borið til at innført nýggjar skattareglur ið forða fyri at rættindi verða seld fyri ov stóran vinning. Men aftan á rúma tíð og so kanningarnevnd í evstu stund, sum man kortini ikki lurtaði eftir, og almikið av einsíðugum politiskum orðadrátti, kom so tann nýggja lógin skinklandi ígjøgnum, samtykt stutt fyri árslok 2017.

Hetta skuldi tó vísa seg bara at vera enn ein byrjan, og nóg illa tað; tí eingin endi tykist vera á broytingum ið krevjast fyri at lógin skal kunna fungera yvirhøvur. At lógarteksturin sær út til at vera ein tann mest fløkti sum nakrantíð er orðaður á føroyskum, kunnu vit venda aftur til eina aðru ferð.

Tað stutta av tí langa er at tillagingarnar hava longu verið fleiri, og alt bendir á at enn fleiri eru ávegis. Sambært fiskimálaráðharran virkar tann nýggja uppboðssølan ikki eftir vild og skal tí yvirhálast — fyri at halda verandi aktørum í fiskivinnuni uttanfyri, skilst, soleiðis at onnur skulu lættari koma framat.

Her er also hált fyri ikki at siga glerstoytt. Fyrst fer man inn fyri at steðga ‘spekulatión’ og ‘staðfesta fólksins ogn’ og alt gott um tað; tað veldst altíð um hvussu tað verður gjørt — devulin situr í smálutunum. Men ketan leyp sum sagt longu av tá tað varð samtykt uttan veruligt umhugsni at siga øll loyvi upp. Síðan gingu árini og alt vit hava fingið er hendan nýggja lóggáva sum eingin tykist vilja kennast við.

Forspákarar fyri grótharðari neoliberalismu, herundir fyrrverandi aktivistar á ytsta vinstravonginum vanir at hugsa kollvelting fyri ein og hvønn prís, fingu ikki sín vilja og súrmúlaðu so skjótt tað stóð greitt at talan ikki var um altumfatandi uppboðssølu av veiðirættindum. Tað var kanska hugstoytt fyri hesar at kollveltingin ikki kom hesuferð heldur — ella kemur hon kortini, bara meira spakuliga og frá vinstru síðu og ikki høgru sum annars ‘marknaðarbúskapar’ mantran legði upp til?

Niðurlaging merkir minni av pengum at súgva úr vinnuni

Fiskiskip á Vestaru Vág í Havn ein illveðursdag í oktober.
MARIA OLSEN PHOTO

Eitt er at fiskivinnan kundi fingið væl burturúr at samskipa síni sjónarmið betur, eins og eydnast hevur í alivinnuni; nakað heilt annað er at tað verður ikki lætt, nýggir aktørar ella ei, at endurbyggja niðurlagað virksemi í fiskivinnuni.

Nú ein trolari og eitt línuskip eru løgd og manningar uppsagdar verður dúgliga diskuterað og spekulerað um orsøkir og samanhang. Summi vilja vera við at fiskivinnunýskipanin hjá Landsstýrinum hevur beinleiðis elvt til hesar keðiligheitir, og at meira er í væntu av somu skuffu. Onnur meina at eingin samanhangur er millum nevndu niðurlagingar og ta nýggju lógina um sjófeingi, at talan hinvegin er um undanførslur og politiskan glantrileik.

At argumentatiónin hjá mongum kann tykjast tunn, á báðum síðum av einum politiskt so løddum máli sum hesum, kunnu vit skjótt staðfesta uttan at fara út í æsir har. Lat okkum heldur síggja hetta sum enn eitt høvi at venda aftur til okkara megintema: fyri ein og hvønn ið vil tríva inn í og broyta verandi treytir hjá øðrum ræður tað um at vísa nøktandi atlit, gjøgnum ikki minst munagott samskifti, yvir fyri øllum viðkomandi pørtum. Leggjast kann afturat at jú meira týdningarmikil mál talan er um fyri tey sum verða ávirkað, jú meira gerst meginreglan galdandi. Hetta er púra grundleggjandi í øllum sum eitur virkissamskifti og almenn mál.

Alivinnan hevur eydnast væl í sínum samskifti, bæði innanhýsis og úteftir, ikki minst yvirfyri tí politiska myndugleikanum. Gamaní, við bert trimum aktørum er hetta lættari enn um talan var um eitt størri tal; eisini er tað ein stórur fyrimunur í hesum høpi at feløgini hava stórt sæð sama slag av virksemi. Tá er støðan meira trupul í fiskivinnuni: ein meira fjølbroytt vinna við tilsamans nógv fleiri luttakarum. Men eingin ivi er um at skal fiskivinnan eydnast betur at standa seg í tí politiska umhvørvinum má hon finna eitt sterkari felags stev; ikki tí, tað verður uttan iva arbeitt hart fyri hesum ikki minst umvegis Føroya Reiðarafelag.

Um vit hyggja at støðuni vit hava í fiskivinnuni, so bendir alt á at fleiri av teimum størru reiðaríunum eru í ferð við at minka um sítt virksemi í hesari vinnuni. Leingi hevur verið tosað og ávarað um at tann nýggja lóggávan fór at fáa óhepnar fylgjur. Eitt nú boðaði Varðin herfyri frá at uppsjóvarskipið Jupiter møguliga fór at verða selt av landinum.

Hvat sigur tú, havbit?

Jákupsskel riggar eisini at eta rá, skilst.
SHUTTERSTOCK

Fiskivinna og alivinna hava báðar sum felags mál at útvega proteinríkan fisk til svangar magar, hóast talan er um rættiliga ymiskar vinnur; men nú vilja føroyingar eisini umhugsa ein millumveg, ið bæði umfatar aling og fiskarí: havbit.

Eitt áhugavert tingmál varð í allari stillheit kvikliga samtykt í vár, við breiðari undirtøku: Løgtingsmál nr. 128 /2017: Uppskot til samtyktar um at Føroyar skulu gera seg galdandi innan havbit av laksi og skeljaaling. Samtyktin sigur í stuttum at “Løgtingið heitir á landsstýrið um at seta niður bólk av serfrøðingum til at kanna og gera frágreiðing um, hvussu Føroyar kunnu gera seg galdandi innan havbit av laksi, og hvussu farast kann undir skeljaaling í Føroyum og grundað á frágreiðingina leggja fyri Løgtingið frágreiðing um hetta.”

Havbit—ein stór vinna í Japan, Alaska og aðrastaðni—er ein blanding av aling og fiskaríi, soleiðis at skilja at talan er um at ala smolt, men ístaðin fyri at ungfiskurin verður sleptur í aliring á sjónum at búleikast í fram til tøku og slakt, verður hann longu sum smærri yngul sleptur leysur á sjógv—hann vil av sær sjálvum instinktivt sum kynsbúgvin, tá gýtingartíðin kemur, leita inn aftur á tann firðin har hann varð sleptur sum yngul, og tá liggur væl fyri at fiska hann.

Ein eyðsýndur fyrimunur við havbiti er at fiskurin hvørki skal fóðrast ella verjast alla sína lívsringrás, og at roknast kann við at hann fær ta heilsubestu og mest natúrligu føði sum hann yvirhøvur kann fáa: tað sum hann sjálvur finnur sær í sjónum.

Soleiðis sparir havbit sum framleiðsluháttur nógvan pening og tryggjar samstundis hægstu vørudygd, umframt at borga fyri lívfrøðiligari burðardygd um rætt verður farið fram. Hinvegin er eftirlitið minni—tú gevur upp tað nógva av fiskinum, tí ein stórur partur kemur ongantíð aftur.

So fyri at fáa lønsemi í krevst at nóg stór mongd av yngli verður slept út, soleiðis at um bert ein lítil prosentpartur kemur aftur so loysir tað seg kortini búskaparliga at framleiða ynglið, halda skil á nær tað fer at venda aftur sum stórur og góður fiskur, og síðani at fiska tað upp. Sum skilst er tað júst slíkir spurningar ið talan verður um at hyggja nærri at sambært nevndu løgtingssamtykt, hvørs uppskot kom frá Edmundi Joensen via Sambandsflokkin.

Aðrir spurningar sum hugsandi vilja stinga seg upp snúgva seg um viðurskifti av alskyns slag, fyrst og fremst lívfrøðiligum og tekniskum men eisini handilsligum, umframt roknskaparligum og lógarligum. Eitt nú, um tú hevur slept eina millión yngul út á sjógv—fyri at taka eitt tilvildarligt tal—hvussu skal virðið á tí bókast? Eitt annað: skulu fiskarnir eyðmerkjast so tøkan/veiðin kann knýtast at ognarrætti alarans, ella er tað betri við onkrum slag av serligum veiðirættindum til slíkan fisk á avmarkaðum økjum á teimum firðum fiskurin varð sleptur sum yngul?

Sita so væl á turrum: “Hvat vilja tey, hvat skilja tey”

SHUTTERSTOCK

Við at elva til heilt nýggjan ótryggleika og økja um fíggjarligan váða kann uppboðssøla av fiskirættindum gerast ein álvarslig hóttan ímóti kappingarføri og burðardygd í fiskivinnuni, ið verður psykologiskt leidd til at handla ólønandi.

Ávaringar móti uppboðssølu av fiskirættindum ljóða framvegis frá umboðum fyri fiskivinnuna, og reiðarar siga at av øllum í fiskivinnu nýskipanini hjá Landsstýrinum er uppboðssølan av fiskirættindum “størsta hóttan ídag” móti tí búskaparliga grundarlagnum hjá vinnuni.

“Rætt skal vera rætt, og ymiskt er hent til tað betra síðan tað upprunaliga uppskotið um nýskipan varð lagt fram,” viðmerkti Hanus Hansen, stjóri á JFK, í samtalu við bloggin Fiskivinnan. “Eitt nú eru anti-trust reglurnar ikki longur so darvandi fyri vinnuna sum tær upprunaliga sóu út til at blíva, og politikarar hava hóast alt tikið til sín okkurt burtur úr rúgvuni av teimum mongu atfinningum sum hava verið at hoyrt. Men tað sum serliga stendur eftir nú er uppboðssølan av fiskirættindum. Talan er um eitt munandi minni umfang enn tað sum upprunaliga varð lagt upp til, men kortini verður hetta ein marra fyri vinnuna sum tað sær út nú — og hetta er okkara størsta hóttan ídag. Tað ger øll framtíðar útlit fullkomiliga óviss, í sovorðnan mun at tað ikki kann samanberast við tær treytir vit fyrr hava arbeitt undir. Undir hesum umstøðum sum nú gera seg galdandi ber ikki longur til at planleggja yvirhøvur, tí tú hevur ongan kjans at vita hvørji fiskirættindi tú hevur framyvir. Av tí sama kunnu vit skjótt missa alt kappingarføri, og møguleikarnir at standa seg og yvirliva eru knappliga nógv verri enn teir hava verið. Hvat skulu vit siga við keyparar sum eru vanir at gera langtíðar sáttmálar — skulu vit fyrigykla teimum at vit hava framvegis trygg rættindi og kunnu levera vøruna tey komandi tvey-trý árini, og so bara vóna at vit fáa tað at bera til? Men tað vil jú vera villleiðandi og ábyrgdarleyst, ja kanska hartil brotsligt, at gera soleiðis. Ella skulu vit siga sum er og fortelja teimum at Føroyar sum einasta land millum kappingarneytar á okkara leiðum hevur valt at spenna so bein fyri egnari vinnu at okkara fyritøkur ikki longur kunnu standa inni fyri nakrari veitingartrygd?”

Hetta argumentið hjá Hanusi Hansen er ikki ókent og hevur verið frammi fyrr, ikki bert millum umboð fyri fiskireiðarí og manningarfeløg, men eisini frá øðrum síðum. Hvussu ber tað til at so nógvir politikarar og teirra ráðgevarar ikki taka hetta í størri álvara?

Ein blokkur av misskiljingum og reingingum kring hesi viðurskifti kann botna í nøkrum av tí sum nakrir ideologiskt drivnir búskaparfrøðingar áhaldandi hava ført fram yvir fleiri ár, ikki minst í tíðindamiðlum, í slíkan mun at fleiri leiðandi politikarar eftir øllum at døma hava tikið tað til sín: at tann avgerandi spurningurin snýr seg um ‘marknaðartreytir’ og at tað er bæði rætt og rímiligt at vinnulig framíhjárættindi so sum fiskirættindi verða útlutað umvegis uppboðssølu, soleiðis at landinum sum eigara av rættindunum kann tryggjast ‘marknaðarprís’ fyri tey.

Lívgandi rammur ella kvalandi reguleringar

Upsaframleiðsla á Kósini í Klaksvík.
MARIA OLSEN PHOTO

Ikki hoyrist nógv um hvat ið ætlanin er fyri fiskivinnuna hóast nýggja og umfatandi lóggávu — hurlivasi valdar framvegis í spurninginum um hvat vit vilja við hesari vinnu, og lítið og einki sæst til ábendingar um veruligar málsetningar.

Eitt er at ætla okkurt; eitt annað at vita hvat tað er man vil, herundir hví, og eisini hvussu man hugsar sær at tað man ynskir skal kunna gerast veruleiki. Tað kallast við einum fínum orði fyri at hava eina ‘visión’ — also nakað man hevur umhugsað væl og virðiliga og orðað eitt sindur yvirskipað, tó við støði í veruligum viðurskiftum og realistiskum framskrivingum av tilgongdum ið eru avgerandi fyri myndina. Tá er tað ein trúverdig visión; tað mótsatta er meira at rokna sum ein innantóm glitrimynd, og tíverri er síðstnevnda fyribrigdi dekan ov ofta tað sum rennur einum til hugs tá eitt orð sum ‘visión’ verður brúkt. Tíverri; men tað merkir ikki at nakað skeivt liggur í orðinum sum so. Hví hetta er so farið av sporinum kann sjálvandi vera áhugavert at umhugsa, men her skal fyrst og fremst staðfestast at vit sakna eina veruliga visión, eina framtíðar ætlan fyri fiskivinnuna.

Ein politiserað vinna er ikki tað ið flestu føroyingar ynskja, tvørturímóti. Tað sum fólk ynskja — og tað hevur einki sum helst við partapolitikk at gera — er greiðar spælireglur og tryggir karmar at virka undir. Men fyri at kunna gera hetta rímiliga ynski hjá vinnulívinum og øllum teimum ið eru knýtt at tí til veruleika, krevst at tey ið smíðja okkara lógir leggja fram eina greiða og skilagóða ætlan — og ja, aftur við einari visión sum vil eitt sindur meira enn alt tað vit taka fyri givið, uttan tó at gerast beinleiðis bláoygt. Er tað so torført?

Hvussu torført tað er, veldst jú um fyritreytirnar. Eru fyritreytirnar at politikarar og embætisfólk og onkrir konsulentar við teimum bara skulu seta nøkur luftig og háfloygd slagorð saman uttan munadygga samvirkan frá teimum ið kenna til fiskivinnuna í fyrstuhond, fyri síðani at fáa onkrar løgfrøðingar til at skriva ein drakoniskan lógartekst, so verður tað ikki lætt. Undir slíkum fyritreytum kemur nevniliga at leka so illa millum teori og praksis at tann legala-regulativa skútan lættliga kollsiglir longu áðrenn hon kemur út av vágni. At royna sum frægast at lensa og umvæla undir sigling er sjálvandi frægari enn at einki gera undir slíkum umstøðum; men best hevði verið at gjørt tað arbeiðið longu áðrenn lagt varð frá landi.

Hvat eru rættindi uttan skyldur — og øvugt

Eftir øllum at døma hava føroyingar ilt við at taka upp spurningin um natúrliga javnvág millum rættindi og skyldur innan fiskivinnu; men um vit skulu koma fram til loysnir sum savna og vara, so slepst ikki undan at umhugsa hetta.

Nágreinað revsitiltøk og mikrostýrandi ásetingar um líkt og ólíkt, alt fyri at tryggja sum mest í stóra pott — ella bara eitt gevaldugt komplex av orðingum ið skulu fáa føroyingar at leggja fiskivinnuna um og seta nýggj fólk inn ið duga at fáast við at keypa fiskirættindi á uppboðssølu. Nei, neyvan er tað vegurin fram. Men hvat enn vit halda um ta nýggju lógina um ‘fyrisiting av sjófeingi’ og hvat enn vit meina um fiskivinnuna annars, so stendur framvegis ein spurningur eftir og gapar: Hvar er okkara leitan eftir rímiligari javnvág millum rættindi og skyldur, tá talan er um at skipa fyri hvussu vit skulu gagnnýta tað livandi tilfeingið í sjónum?

Tá vit tosa um sokallaðar tilfeingisvinnur — tað veri seg veiði, aling, landbúnaður, útvinning av olju og gassi, endurnýggjandi orka, námsídnaður ella annað — so munu flest øll vera samd um at her krevjast væl skipaðir karmar við loyvum og hóskandi avmarkingum, har ein natúrlig javnvág er ynskilig millum, øðrumegin, ávís rættindi at útvinna tilfeingi og, hinumegin, ávísar skyldur knýttar at hesum.

Hetta er ein so logisk og greið meginregla at eingin vil mótmæla henni, hvørki frá vinnuligari ella frá fyrisitingarligari síðu—tú fært nøkur væl definerað rættindi, og afturfyri yvirheldur tú nakrar væl defineraðar skyldur. Men hví skal hetta ikki vera galdandi fyri okkara fiskivinnu?

Tak eitt hugsað dømi, at eitt reiðarí fær tillutað rættindi til at veiða so og so nógv tons av ávísum botnfiskasløgum og/ella so og nógv tons av uppsjóvarfiski yvir eitt áramál. Aftur við væl defineraðum og nøkulunda langsiktaðum rættindum fylgja sum vera man týðiligar treytir — ella kalla tað skyldur, og hesar kunnu vera ymiskar, so sum: fiskiskapurin skal røkjast sambært ávís krøv og allar lógir og reglur mugu haldast; ávísur minimum partur av avlopinum hjá fiskiskipinum skal síggjast aftur í góðum og stabilum arbeiðsplássum, ávísur partur í eitt nú menning av vørum og marknaðum, ávísur partur í vísindaligari gransking, ávísur partur í lokalum stuðli til útbúgving, ella kanska í stuðli til mentan, og hví ikki til rakstur av felags tænastum so sum fiskiveiðieftirliti.

Men so løgið tað ljóðar: Ein greið og avpolitiserað mynd av rættindum og skyldum hevur als ikki hevur verið partur av tí drúgva orðadrátti vit í fleiri ár hava havt í tí almenna rúminum um fiskivinnu og nýskipan.

Ávaraðu móti at strika grundleggjandi hugtak: Nú standa manningar til at missa vunnin rættindi

Christian í Grótinum landar til Pelagos í Fuglafirði.
MARIA OLSEN PHOTO

Við at burturbeina hornasteinin “veiðiloyvi” úr lóggávuni rykkja politikararnir ikki bara grundarlagið undan samstarvi og samskipan millum fiskireiðaríni — teir seta sáttmálabundin rættindi hjá manningunum í váða; so vænta stríð.

Smart sum tað kann ljóða á skræðuni, at alt sum eitur veiðiloyvi er óneyðugt og ynskiligt at lúka burtur í tí nýggju lógini um ‘fyrisiting av sjófeingi’, líka so katastrofal kann tó ein ófyrireikað avtøka av hesum hugtaki vísa seg at vera.

Køn fólk innan lógarverk og arbeiðsmarknað hava sambært álítandi keldur leingi ávarað landsstýrisfólk og tinglimir ímóti óætlaðum avleiðingum av at rykkja burtur ein so grundleggjandi part av galdandi rammuverki fyri skiparakstur og hýrusáttmálar í fiskivinnuni. Kortini hava hesar ávaringar ikki verið tiknar í nóg stórum álvara til at steðga tí dáragerð sum liggur í at taka burtur uttan fyrilit hendan organisatoriska hornastein.

Órógvin í vinnuni er so mikið stór um hetta nú at manningarfeløgini og Reiðarafelagið sambært keldur umhugsa at samskipa felags støðutakanir í mun til trupulleikar sum uppstanda ella kunnu uppstanda í sambandi við at veiðiloyvið er avtikið uttan at annað hugtak er komið í tess stað.

Veiðiloyvi var nevniliga miðdepil í einum víðum umfangi av viðurskiftum. Tað var ein høvuðsgátt til kunna taka lut í vinnuligum fiskiskapi yvirhøvur, ein formlig treyt hjá hvørjum einstøkum fiskifari fyri at kunna fáa til vega rættindi at fiska, tað veri seg kvotur ella fiskidagar. Veiðiloyvi var partur av tí eftirlitsskipan sum hevur verið galdandi fyri fiskiflotan, og var eisini ein fyritreyt fyri eitt nú kunna vera limur í Føroya Reiðarafelag.

Hugtakið var innarbeitt gjøgnum mong ár og virkaði sum grundarsteinur í einari skipaðari vinnu — her vóru viðurskifti millum manningar og reiðarí staðfest og greinað, eitt nú býti av inntøkum og kostnaðum í sambandi við túrar og avreiðingar. Veiðiloyvi vóru knýtt at teimum einstøku fiskiførunum og teirra manningum, sum umvegis hetta høvdu lógarliga ásett krav upp á ávísan part av teimum inntøkum ið fingust frá tí sum fiskiskip og útróðrarbátar avreiddu. Og sáttmálarnir millum reiðarí og manningarfeløg bygdu somuleiðis á hetta hugtak.

Ruðuleiki hóttir framvegis

Tróndur í Gøtu landar uppsjóvarfisk.
MARIA OLSEN PHOTO

Ei undur í at fólk í vinnuni og løgfrøðingar enn kenna seg ótrygg við tann nýggja lógarpakkan fyri fiskivinnuna, sum framvegis krevur ábøtur — fongdur við óvissu og opin fyri skaðavirknað av nýggjum reglum og enn ókendum kunngerðum.

Mong mundu, av røttum ella ikki, kenna ein lætta tá nýggj lóg um ‘fyrisiting av sjófeingi’ herfyri varð samtykt í Løgtinginum aftan á broytingarumfør. Fleiri av teimum ið ynsktu umfatandi nýskipan av fiskivinnuni frøddust um at ein tílík endiliga varð staðfest við lóg, og onnur sum frá byrjan høvdu verið heldur skeptisk móti uppskotinum gleddust um at tað hóast alt var eydnast at fáa nógv av tí meira radikala innihaldinum telgt, hølvað og rundað so mikið niður at pakkin yvirhøvur, tá samanum kom, tóktist minni hættisligur enn upprunaliga mett. Aftur onnur, ið kanska ikki høvdu so avgjørdar meiningar um alt kring hesa nýskipan, kundu fegnast um at nú var um ikki annað politiskur friður í væntu her aftan á drúgvt og troyttandi orðageip í áravís.

Tíverri bendir tó ymiskt á at tann gleðin verður stokkut, um ikki Landsstýrið megnar at fáa ta nýggju lóggávuna, á ávísum økjum, rættaða til og stýrda á beint. Millum tey eymu punkt ið lættliga kunnu gerast kelda til enn meira eljustríð, og eitt endaloysi av trupulleikum fyri allar partar, teljast burturbeiningin av sonevndum veiðiloyvum; tær enn ikki kunngjørdu ætlanirnar um tilfeingisgjald; spurningurin um tað uppbólgnaða umfangið av stongdum leiðum; hvussu ið ætlanin er at rokna fiskidagar um til kvotur uttan at fara út um rímilig mørk; tann enn ikki lýsti umsetingarlykilin at áseta toskajavnvirði eftir; og annað.

Hóast tað kann hava verið freistandi hjá troyttum telvarum at relegera punkt sum hesi aftur í rong meðan tingingarnar um tær stóru linjurnar í nýskipanini leikaðu á, so er talan um so mikið álvarslig mál at hvørki vinnan ella samfelagið kann liva við at tað verður blundað fyri teimum nú.

Sum sagt verður, devilin situr í smálutunum.