Fram í kór heldur enn í flór

Stressandi spurningar um endurnýgging av fiskiflotanum, um fiskirættindi í mun til íløgur og fígging, um manningarfeløg sum óttast brot móti vunnum rættindum, um útróðrar kaos mitt í rokfiskiskapi — har er ov mikið at tríva í.

Landing og umvælingar við Vestaru Bryggju í Havn.
MARIA OLSEN PHOTO

Tað trýtur ikki við avbjóðingum tá tað kemur til at fáa í lag vælvirkandi lógarkarmar fyri ta føroysku fiskivinnuna. Fyri umleið 12 árum síðani samtykti okkara høga ting at siga upp øll verandi fiskirættindi at fara úr gildi til tann 1. januar 2018. Hildið varð eftir øllum at døma at 10 ár var nóg mikið av skotbrái til at fáa smíðjað og samtykt eina nýggja lóggávu, eina nýskipan, uttan mun til hvør ið fór at sita í Landsstýrinum.

ĺdag er greitt at hendan samtykt var í veruleikanum ein fullkomin abdikatión av allari ábyrgd. Onkur vil siga at tað eigur ikki at undra alt ov mikið, tí politikarar eru politikarar; men tann ruðuleiki sum so leingi hevur gjørt seg galdandi innan føroyskan fiskivinnupolitikk bleiv í stóran mun sleptur leysur við hesari ábyrgdarleysu støðu frá politiskari síðu.

Fleiri samgongur hava síðani roynt at komið í gongd við at skipa karmarnar av nýggjum men eingin hevur eydnast higartil. Nú kom so ein sokallað nýskipan ígjøgnum politiskt, men hon hevur yvirhøvur ikki havt undirtøku í vinnuni og hevur eisini verið broytt fleiri ferðir, og lítið bendir á at hon ikki verður broytt enn meira áðrenn langt um líður.

Her er so ein teori: Arbeiðið við nýskipanini hevur verið merkt av einum so høgum stressfaktori at mong av teimum sum hava tikið lut hava illa kunnað fingið tann arbeiðsfrið sum í veruleikanum krevst fyri at tað skal kunna eydnast. At fáa skil á einum so stórum hurlivasa krevur bæði tíð og tol, umframt stór oyru, góðar greiningar frá fólki við innliti, og meiningsfullar samtalur við allar partar í vinnuni — har má orðast ein verulig ætlan sum hongur saman, og ikki kollsiglir so skjótt rákið vendir ella vindurin øtlar.

Nakrir innlýsandi spurningar mugu setast og arbeiðast ígjøgnum systematiskt, so mikið væl at úrslitið sum kemur burturúr er nakað sum allir partar kenna seg at eiga í, so teirra undirtøka harvið eisini verður ein sjálvfylgja. Tá er talan um eina loysn sum er víðfevnd, sum tekur atlit til øll viðkomandi áhugamál í vinnuni og samfelagnum.

Tá høvdu spurningar um akutta endurnýgging av fiskiflotanum ikki stungið seg upp í ótíð sum ketta upp úr høvdatrog; alt tílíkt hevði longu verið umhugsað í einari veruligari ætlan. Tað hevði so inniborið at hædd eisini hevði verið tikin fyri spurningum um hvussu skip verða fíggjað, hvat slag av trygd ið krevst, í hvønn mun og undir hvørjum treytum møgulig útlendsk luttøka átti at verið loyvd ella ikki.

Støði hevði tá eisini verið tikið í tí sannroynd at nýggj skip eru meira orkusparandi, minni dálkandi og í allar mátar meira effektiv enn gomul, og tí bæði búskaparliga og umhvørvisliga meira ynskilig.

Sáttmálatryggjað rættindi í tunnum tráð

Ei undur í at manningarfeløgini eru ill og hørm um ‘rættindahavara’ hugtakið í lógini um sjófeingi, har skipanin við veiðiloyvum tengd at skipum eisini er avtikin — feløgini eru við at missa eftirlitið við sínum sáttmálaviðurskiftum.

Partrolarin Bakur tekur inn eitt gott hál.
MARIA OLSEN PHOTO 

Føroya Fiskimannafelag og Føroya Skipara- og Navigatørfelag eru sum skilst í øðini og skelkað av tí sum tann nýggja lógin um sjófeingi inniber fyri teirra limir, ikki minst tá tað kemur til at kunna halda eftirlitið við at hýrur verða goldnar sambært galdandi sáttmálar. Trupulleikin stendst serliga í sambandi við at skip verða leigað til fiskiskap av pørtum sum nú kallast ‘rættindahavarar’ í sambandi við menningarkvotur og kvotur keyptar umvegis uppboðssølu.

Ein ‘rættindahavari’ er nevniliga ikki neyðturviliga eitt fiskireiðarí og hevur tí heldur ikki neyðturviliga nakran sáttmála við manningarfeløgini. Tað sum fyrr kallaðist veiðiloyvi, og sum sambært lóg altíð var tengt at skipi — og harvið eisini var umfatað av sáttmálum millum reiðarí og manningarfeløg — er snøgt sagt ikki til í tí nýggju lógini.

Soleiðis eru manningarfeløgini nú, í teimum førum ‘rættindahavarin’ ikki er eitt fiskireiðarí, vorðin avbyrgd frá annars sáttmálabundnum innliti í viðurskifti kring avtalur um prís á landaðum fiski — hóast teirra hýrur júst eru treytaðar av hesum prísi.

Føroya Fiskimannafelag og Føroya Skipara- og Navigatørfelag hava sum skilst gjørt vart við hendan trupulleika yvir fyri Vinnunevndini í Løgtinginum, men enn er ógreitt hvat ið politikararnir ætla ella ikki ætla at gera við málið.

Eins og vit hava víst á fyrr á hesum bloggi, meinar Fiskimannafelagið eitt nú at ósamsvar í fleiri førum hevur verið millum lóg og praksis í sambandi við útlutan av veiðirættindum, umframt at ógreiði valdar viðvíkjandi eftirliti við at lógin verður hildin. So mikið tykist greitt: uttan mun til um lógin verður fylgd ella ikki, so eigur umsitingin á Fiskimálaráðnum sína ábyrgd, ella í minsta lagi eina skyldu at greiða frá týðiliga og klárt hvussu hesin problematikkur hongur saman eftir teirra bestu sannføring.

Júst fakfeløgini

“Tað vísti seg at tað var ikki rætt at loysa veiðiloyvið frá stálinum,” staðfestir Jan Højgaard, formaður Fiskimannafelagsins, í einum skrivi undir heitinum “Veiðiloyvi mugu aftur á skipini.”

Knappliga vinnur eitt win-win hugtak

Tær reinskera toskafløk á Fofish-Norðfra í Leirvík.
MARIA OLSEN PHOTO

Líka síðan vit fingu fiskidagaskipanina í 1996 hevur árligt stríð valdað millum fiskimenn, frøðingar, politikarar og embætisfólk um dagatalið; men so brádliga, ein breið semja sum eingin hevði droymt um — næstan ov gott til at vera satt.

Negativitetur hevur ikki trotið tá tað kemur til almenna stýring av fiskivinnuni og vantandi álit millum vinnulív og politiska stætt; men knappliga er líkt til at tað bragdar, í øllum førum hvat viðvíkur umsitingini av botnfiskiskapi undir Føroyum. Høgni Hoydal, landsstýrismaður í fiskivinnumálum, fekk tíðliga í mai eina frágreiðing frá einum arbeiðsbólki sum mælir til at fiskiskapurin eftir toski, hýsu og upsa í føroyskum sjógvi verður skipaður í fiskidagaskipan — heldur enn kvotaskipan sum annars ætlanin hevur verið. Eitt uppskot um fyrisiting eftir serligari umsitingarætlan er eisini við í frágreiðingini, sum beinan vegin bleiv fagnað av umboðum fyri vinnuna umframt av leiðandi politikarum úr samgongu og andstøðu.

“Bulurin í umsitingarætlanini er ein veiðiregla sum sigur hvussu fiskidagatalið verður ásett,” greiðir arbeiðsbólkurin frá. “Málið er at stýra fiskiskapinum so at vit eru innan fyri ásett mørk. Veiðireglan leggur upp til at tað ikki skal vera neyðugt at hækka ella lækka dagatalið á hvørjum ári. Hetta skal bert gerast um fortreytirnar við fiskastovnunum ella lutfallið millum veiði og fiskastovn broytast munandi. Fyri at hava ávísan stabilitet í kørmum og veiðimøguleikum, er ásett at um vit fara út um ásettu mørkini og dagatalið skal stillast, skal dagatalið verða sett fimm prosent hægri ella lægri enn fiskiárið frammanundan.”

Arbeiðsbólkurin — samskipaður av Fiskimálaráðnum og við umboðum frá Føroya Reiðarafelag, Felagnum Trolbátar, Føroya Skipara- og Navigatørfelag, Føroya Fiskimannafelag, Maskinmeistarafelagnum, Meginfelag Útróðrarmanna, Havstovuni, Vørn, og Fiskimálaráðnum — “mælir til at fiskidagaskipan eisini frameftir verður høvuðsamboðið í at stýra fiskiskapinum eftir toski á landgrunninum, hýsu og upsa í føroyskum sjógvi. Ásetingarnar í lógini um fyrisiting av sjófeingi, um at fara frá fiskidøgum til kvotur 1. januar 2020, verða broyttar samsvarandi.”

Eftir uppskotinum er tað fiskimálaráðharrin sum við kunngerð ásetir fiskidagatalið við støði í umsitingarætlanini og eftir at hava ráðført seg við eina nevnd umboðandi allar skipabólkar og veiðihættir, umframt fólki frá Havstovuni og Vørn.

Hetta er eftir øllum at døma fyrstu ferð í langar tíðir at lagt er upp til reguleringar ið sum heild síggja út til at fara at gera lívið lættari heldur enn truplari fyri heimaflotan.

Tað skilagóða við skjalinum — nevnt ‘Fiskidagaskipan og umsitingarætlan’ við undirheitinum ‘at gera uppskot til umsitingarætlan og at eftirmeta skipanina í fiskiskapinum eftir botnfiski undir Føroyum’, dagfest tann 6. mai 2019 — er ikki minst at tað leggur upp til at fiskidagarnir ikki verða broyttir í tíð og ótíð, og talan skal ongantíð vera um at skerja ella hækka dagatalið við øðrum enn fimm prosent.

Tú byrjar ikki við at trumla

Ein fiskivinnunýskipan sum hóst alt ikki vísir seg at kunna gjøgnumførast eftir ætlan — og so tað at vit fáa løgtingsval í næstum — eigur at geva sera gott høvi til at umhugsa neyðugar ábøtur og fáa í lag eina breiðari undirtøku og semju.

Trumluførari heldur pausu.
SHUTTERSTOCK

Innan virkissamskifti er tað eitt væl kent fyribrigdi at ein partur sum vil seta í verk okkurt ið kann hava stóra ávirkan á gerandisdagin ella livikorini hjá øðrum, ger best í at so tíðliga sum gjørligt hava eina grundiga og vælvirkandi tilgongd við kanningum og hoyringum. Hetta er lættari sagt enn gjørt, tí nógv orka kann longu í langa tíð frammanundan hava verið løgd í eina ætlan, og persónar nær knýttir at ætlanini eru gjarna eldhugaðir, treyðugt so; men onkuntíð mestsum ov, og tað fer so ikki at bera á mál. Tá er øðrvísi við munadyggum og virðiligum samskifti við allar avvarðandi partar — tað telist nevniliga millum tættir sum vanliga eru avgerandi fyri hvussu ein stór verkætlan eydnast í mun til undirtøku og harvið sum heild.

Hetta hevur sum vera man við leiðslu og samstarv at gera. ĺ samskiftishøpi snýr tað seg um at áðrenn allar avgerðirnar eru tiknar og farið verður av álvara í gongd við eina stóra verkætlan sum hevur munandi ávirkan á lív og tilveru hjá øðrum, so má eitt umhyggiligt forarbeiði gerast við atliti til hvat teir ymisku partarnir ið verða raktir hugsa og meina. Tað ræður um kenna til og skilja hvørjar avleiðingarnar verða ella kunnu verða og hvørjar tær ikki verða. Tað loysir seg í longdini best bæði so og so, eisini í krónum og oyrum, at fremja stórar ætlanir í sátt og semju, innanhýsis og ikki minst í mun til teir uttanhýsis partar sum so ella so verða raktir.

Longu áðrenn hoyringar og kanningar ber ofta til at síggja í ‘glaskúluni’ — also at meta ella rokna seg fram til — hvat fyri trupulleikar ið mest sannlíkt fara at stinga seg upp undir givnum fyritreytum.

Tí má Kálvur venda aftur til punkt eitt

Eldri maður framman fyri Yuantong templið í Kunming,
 í Yunnan landslutinum í Kina.
MATT HAHNEWALD — SHUTTERSTOCK

Tað sigst at kinesarar hugsa minst 30, gjarna 100 ár fram, tá teir leggja størri ætlanir; lítil ivi er um at vit kunnu læra bæði eitt og annað av hesum í ymsum høpi, ikki minst tá tað kemur til fiskivinnustýring og vinnupolitikk annars.

Skjótt skal okkara lóggevandi ting aftur mannast, og eitt av teimum størru kjakevnunum í hesum samanhangi verður ivaleyst fiskivinnan og tann nýggja lóggávan vit hava fingið á hesum øki. Sum skilst fer løgmaður væntandi at skriva út løgtingsval í seinasta lagi á ólavsøku so at valið kann avgreiðast áðrenn 1. september.

Hendan nýskipanin av fiskivinnuni tykist at hava verið ein tungur burður, og er framvegis ikki heilt gjøgnumførd — hóast lógin í sínari heild varð samtykt við árslok 2017, eru enn leysir endar sum politisk semja eftir øllum at døma ikki fæst um í løtuni. Veiðigjaldið vísir seg at vera ein snávingarsteinur, og hóast fleiri royndir hava verið gjørdar at fáa uppskot hesum viðvíkjandi á tingborð, er málið hvørja ferð steðgað upp í nevndarviðgerð, har ein meiriluti hevur mett at uppskotið krevur broytingar ella tillagingar fyri at kunna gerast borðbært.

Nú ið tíðin sum eftir er av sitandi stjórnarskeiði er farin at styttast, røkist alt fyri at tað ætlaða veiðigjaldið fyribils verður av ongum. Neyvan fara fólk flest í fiskivinnuni at harmast um júst hetta, heldur tvørturímóti; men kortini kann ørkymlanin kring hendan tátt síggjast sum tekin um eitt endaloysi av iva um hvør tann føroyska kósin veruliga er og skal vera í fiskivinnupolitikki.

Meðan partar av andstøðuni tosa um at rulla aftur mestsum alla fiskivinnulóggávuna til tað hon var áðrenn nýskipanin kom, ávara aðrir partar ímóti enn fleiri kollveltandi broytingum og vísa til at verandi trupulleikar við óvissum og ógreiðum kunnu gerast enn verri. Lítil ivi man tó vera um at broytingar og tillagingar, so ella so, í øllum førum kunnu væntast áðrenn langt um líður, hetta sannlíkt uttan mun til hvussu komandi Landsstýri kemur at síggja út.

Við gott mót men við ryggi móti múri

Hevur tann politiski klassin sett fiskivinnuna upp ímóti múrinum og skapt ein so lemjandi ótryggleika at eingin í vinnuni veit upp ella niður — ella er talan um okkurt heilt annað sum bara ikki er møguligt at skilja fyri vanlig fólk?

Vinnulívsmenn kjakast um fiskivinnu — frá vinstru:
Pól Huus Sólstein, Anfinnur Olsen, Hans Andrias Kelduberg;
í forgrundini Georg L. Petersen, vertur.
KRINGVARP FØROYA

Tak uppboðssøluna av veiðirættindum ið ger fíggjarætlanir og framrokningar ómøguligar hjá fiskireiðaríum; ella tak økiskvotur misnevndar menningarkvotur og tilhoyrandi rumbul í sáttmálaviðurskiftum millum skip og manningar; ella tak komandi ‘umsitingarætlan’ við øktum skrivstovu- og teknokratveldi (dagføring: vísti seg at vera ein yvirdrivin óró, tíbetur); ella tak eitt veiðigjald við okurssatsum ið eingin politisk semja fæst um.

ĺ hesum nýskipanartíðum liggja nevniliga so nógvur ruðuleiki, so stórur ótryggleiki, so stórliga øktar óvissur, so nógvir nýggir spírar til klandur og stríð, at ein spurningur gerst ótolandi aktuellur fyri okkara fiskivinnusamfelag: Hvat var ætlanin, hvat er endamálið her, hvat vilja lógarsmiðir og umsitarar náa fram til, við so mongum so oyðandi tiltøkum móti einari fyri føroyingar so týðandi vinnu?

Eingin er enn komin við einari samanhangandi frágreiðing um hvat hendan ‘løgtingslóg um fyrisiting av sjófeingi’ veruliga snýr seg um, nú aftaná at hon er samtykt og so við og við verður rullað út. Nú er tað neyvan longur so áhugavert hvat ið alt kallaðist fyri árum síðani tá ið slagorð og fagurspinn settu dagsskránna — vit eru gott og væl farin um tað mótið á hesari nýskipanarferð.

Ein nýskipan í leysum lofti kann so ikki vera nøkur ynskistøða fyri eina stjórn, ella soleiðis vilja vit helst hugsa. Illgrunasom fólk — summi kanska órein, onnur kanska bara realistisk ella illa roynd — hugsa helst hinvegin: hvat um alt hetta kaosið í fiskivinnuni er tilætlað, roknað út konspiratoriskt og framt við fríum vilja? Finnast veruliga kreftir í Føroyum, og møguliga uttan fyri landoddarnar, sum kunnu hugsast at hava okkurt slag av áhuga í at síggja okkara fiskivinnu brotna niður, soleiðis at hon — og alt tað hon sum heild umboðar — missir sína búskaparligu kraft og sín samfelagsliga status?

Soleiðis vilja vit ikki hugsa, og vónandi eru tey ikki mong ið møguliga ganga við slíkum tankum; tí so galið kann tað bara ikki vera blivið, ikki í Føroyum. Hinvegin hava fólk ilt við at skilja hvørjar fyrimunir ið føroyingar, fiskaexportørar burturav, kunnu fáa av at selja síni fiskirættindi umvegis almenna uppboðssølu sum ger tilveruna sera ótrygga fyri aktørarnar í fiskivinnuni. Hvat fáa vit burturúr at tey sum leingi hava varðað av vinnuni, og gjøgnum árini bygt upp hópin av dýrtkeyptum royndum og servitan, knappliga skulu standa við nýggjum og púra óneyðugum óvissum ið okkara kappingarneytar í ĺslandi, Noreg og alla aðrastaðni sleppa heilt undan?

Menningarkvotur: Um ein spaki er ein spaki

Lempa sild við skuplu.
SHUTTERSTOCK

Avgerandi munur kann vera á at menna eitt og at menna annað; men hvat er hvat, tá talan er um menningarkvotur — fleiri spurningar verða reistir um tað veruliga endamálið við menningarkvotunum og treytirnar fyri útlutan.

Flest allir føroyingar munu vera samdir um at okkara land skal stýrast í størri ella minni mun eftir onkrum leisti sum javnar so ella so millum høg og lág. Slík politisk javning er vanlig kring heimin og verður vanliga gjørd umvegis ymisk sløg av skattum og avgjøldum, umframt gjøgnum aðrar mátar, eitt nú sjálvbodna hjálp av ymiskum slag, bæði beinleiðis millum privatpersónar og óbeinleiðs í handli millum fyritøkur. Tað sjálvbodna er ofta ikki skrásett sum slíkt og tí torført at fáa hagtøl yvir; men millum tey sum kenna til slík viðurskifti er greitt at vinnulívið spælir yvirhøvur ein sera umfatandi og týðandi leiklut á hesum øki. Hetta skulu vit tó lata liggja á hesum sinni.

Eitt høvuðstema í fiskivinnu nýskipanini hjá Landsstýrinum hevur snúð seg um at fáa breiðari luttøku í fiskiskapi gjøgnum at fáa fleiri aktørar inn í vinnuna og samstundis fáa veiðirættindini sum heild meira javnbýtt. Vit kunnu siga at soleiðis varð nýskipanin ‘seld’ føroyingum ella presenterað fyri veljarunum.

Hesar hugmyndir og ætlanir hava helst sæð skilagóðar og rímiligar út fyri mongum; men tá ið hjólini so við og við møttu asfaltinum, gjørdist skjótt greitt at lekarnir millum teori og praksis í lóggávuni vóru munandi, so mikið so at stórir tættir í nýskipanini hava verið útsettir við fleiri kunngerðum í bíðistøðu.

So skutla tey sína egnu skrubbu

Skrubba trívist á sandbotni.
SHUTTERSTOCK

Eitt er at leggja okurs avgjøld á eina vinnu, eitt annað at innsíggja tað stuttskygda í tí, serliga nú ið tíðirnar knappliga ikki eru so gyltar sum tær vóru tá ørvitisdreymar um veldigar pengastreymar fyri einki flutu frítt í Føroyum.

Øsing kann vera ein løgin og long tilgongd, sum ikki helmar í fyrr enn hennara ofta ógreiða mál knappliga, gjarna óvæntað og brádliga, er fullført í skuffilsi og uttan skuggan av tí klimaxi sum so ella so mundi liggja í luftini, lovað ella fyrigyklað við støði í ongum øðrum enn óroyndum lenistóla ástøði og hugmyndafrøði.

Var tann váti dreymurin at súgva so ríkiligt sum yvirhøvur gjørligt burtur úr nøkrum heilt fáum vælkoyrandi fiskiskipum og harvið fáa ein stóran sjálvvirkandi streym av peningi at renna inn í teir almennu kassarnar, fyri harvið at gera lívið søtari og søtari fyri tey sum sleppa at forvalta ‘fólksins ogn’, sektin á hvat tað kostar øllum hinum og samfelagnum sum heild?

Men har var jú talan um ‘yvirnormalan vinning’ og einar tvær milliardir klárar at heinta inn við hjálp av einari nóg umfatandi nýskipan av fiskivinnuni, ha?

Ja, aftan á drúgva trúttan í tíðindamiðlum ár eftir ár eftir ár, eydnaðist tað so við og við at vinna nóg stóra undirtøku fyri einari hvørvisjón sum beyð tí politiska apparatinum at seta risastór almenn súgvirør á fiskivinnuna og samstundis tvangsinnleggja hana til uppboðssølu av fiskirættindum. Heilt himmalskt, hildu vist mong.

Men longu eitt ár aftaná at lógin um fyrisiting av sjófeingi varð innførd, man hol nú koma á bløðruna hjá fleiri, meðan veruleikin pikkar alsamt harðari á hurðar og vindeygu, sjálvt heima í høvuðsstaðnum.